Zergershilik


  Zergershilik – du’nyadag’i yen’ yeski wo’nerlerdin’ biri. Qaraqalpaq zergerleri
sirg’anin’, bileziktin’, ju’ziktin’ ha’m t.b. bezeniw buyimlarinin’ formasi boyinsha bir-
birinen wo’zgeshe ha’rqiyli tu’rlerin islegen. Zergershilik wo’nerinin’ yen’ bay tu’rleri
 hayal-qizlardin’ san tu’rli bezeniw zatlarinan turadi. Zergerler isleytug’in bas kiyimler:
sa’wkele, qabasa, to’belik ha’m t.b. Sa’wkelege megzes sopaqsha bas kiyim skifler
da’wri menen baylanisli. Qaraqalpaqsha sa’wkelenin’ to’besi duwlig’ag’a usap,
gu’mbezlenip turadi. Wonin’ negizi ushig’a menen tislang’an juqa kiyiz. Ushig’a qara
ha’m qizil ren’de bolip, tik to’rt jolaqtan quralg’an. Qizil ushig’anin’ ko’lemi ko’birek
boladi. Quraqtin’ juyi "qoy tisi” nag’isi menen bezeledi.
  Jaqiraqqa usag’an mayda sin’g’irlawiqlari alqiminin’ asti menen jup sirg’ani tutastirip
turatug’in qalpaqli (silsileli) sirg’a, qasli ju’zikler menen mayda shinjir arqali tutasip
turatug’in qol bilezik hayal-qizlarg’a saltanatli tu’r beredi. Ha’ykel – qaraqalpaq
zergerlerinin’ qaytalanbas wo’zine ta’n birden-bir do’retpesi.
  Zergerler wonin’ basin mu’yiz yetip islegende de, gu’mbezge qolin ko’terip turg’an
adamg’a yamasa Qatar turg’an u’sh adamg’a usatqanda da wonin’ sa’nli boliwin yesten
shig’armaydi. Ha’r bir h’aykelge bes-altidan ha’m wonnan da ko’p qizil qas wornatadi.
Ashiq qalg’an ken’islikler metall menen sizip islengen nag’islarg’a toltiradi. Ko’basa
nag’islar wo’simlik, gu’l boladi, wolarg’a geyde altin jalatadi (aplaydi). Qizil taslar, wonin’
do’geregindegi shiyratilg’an altin nag’is, surg’ilt ko’gis gu’mis fon, ba’ri qosilip qiziqli
 ren’ler birikpesin beredi. Ha’ykeldin’ qaptallarina tiginen to’rt yamasa alti qatar yetip
tu’yeler tag’ilg’an. Da’slep tu’yme tek tag’ani ildiriw ushin shig’arilsa da, son’ wol
bezeniw zatina aylanip, ha’rbir qiz kelinshek wonlag’anin taqqan.
  Jumaliq tu’yme menen aralas qas qondirilg’an basqa (jalpaq) tu’yme tag’iladi. Wonin’
qaptallarindag’i wo’sin’kileri shininda da baqani yeke tu’siredi ha’m bul da islamg’a deyin
diniy isenimnin’ belgisi shig’ar degen woy tuwdiradi. Tu’ymelerden to’mende jup
shartu’yme (to’rt tu’yme), wonin’ atanaqqa usag’an to’rt ta’repi bar, 8 sani usag’an
gilrshalg’ish ha’m yen’ to’mende qistirilatug’in wo’n’irmonshaq. Wo’n’irmonshaq
gu’mbezge usag’an yarim shar. Wonin’ u’sti geometriyaliq yamasa wo’simlik nag’isi
menen bezeledi.
  Ha’ykeldin’, shartu’ymenin’, wo’n’irmonshaqtin’ mayda shinjirlarg’a tag’ilg’an
qonirawlari boladi. Bulardin’ barlig’i tikkeley ko’ylekke yemes, geyde kestelengen
wo’n’irshege tag’ilatug’in bolg’an. Qaraqalpaq kelinsheklerinin’ toy kiyimi to’belik ha’m
sa’wkelenin’ de ko’p detallarin zergerler islegen. To’belik juqa gu’mis qaniltirinan
islenedi. Aldindag’i, to’besindegi bo’rtiklerge qas qondiriladi. Sa’wkelenin’ qiranlarin,
bu’rtikshelerin zerger ha’m ismerler isleydi. Tek nag’istin’ woraylarina, baslawshi
nag’islarg’a altinnan puw jalatadi. Qas ushin qizil tas, ko’k tas, xaliq tilinde "shin’iltir”
yaki "aynekey” dep atalatug’in worissha "Бирюза”, bizin’she "peruwza” tasi qollaniladi.
A’sbap-a’njamlarinin’ a’piwayi boliwina qaramastan zergerlik texnikaliq jaqtan sapali
ha’m ko’rkemligi boyinsha joqari turatug’in bezeniw buyimlarin islegen.
  Altin jalatilg’an gu’mis "qiranlar” shininda da bu’rkitti yeske tu’siredi. Qulaqtin’ u’stin,
man’laydi jawip turatug’in qizil marjan monshaqlar dizbegi sa’wkelege jawingerdin’
sawashta kiyetug’in kiyimindei tu’s beredi.
Al, wonin’ shekeligindegi uzin monshaqlar, kerege ko’z yetip dizilgen. Sa’wkelenin’
shekeligine ha’r tu’rli nag’islang’an monshaqlardin’, monshaq yemes domalaqqatti
zatlardin’ diziliwi, artindag’i wo’kshege uzin xalaqasinin’ ushinin’ bir neshe iri tisli bolip
pitiwi, ja’ne wog’anda ha’rqiyli temirlerdin’ tag’iliwi wonin’ saltanatli tu’rine ja’ne ritualliq
ma’nini qosadi. Bizin’ woyimizsha sa’wkelenin’ joqarida ko’rsetilgen belgileri
qaraqalpaqlarda porxanliq salt penen de baylanisli ta’repi barlig’i bayqaladi. XIX-XX a’sir
basinda Sibir xaliqlarinda bolg’an porxanlardin’ (shamanlardin’) bas kiyiminin’de sa’wkelenin’
xalqasi usag’an quyrig’i bolg’an, wolarda bezelgen bolip, wol sol waqittin’,
ha’tte ha’zirgi da’wirdin’ de milliy ma’deniyatimiz benen sa’niyatimizdin’ ko’rkem u’lgileri
qatarinan worin alip kelmekte.
  Bul qa’diryatlardin’ bizge shekem jetip keliwi qaraqalpaq xaliqinin’ ta’kirarlanbas bay
qol wo’neri, a’meliy saniyatinin’ biybaha miyras yekenliginen da’rek beredi.
Marat Qipshaqbaev.