АДЕБИЯТ

“QIRQ QIZ” DA’STANI

            Qaraqalpaq xalqinin’ do’retiwshilik uqibinan a’jayip guwaliq beretug’in “Qirq qiz” da’stani du’nya a’debiyati g’a’ziynesinin’ altin qorinan bekkem orin alg’an yesteliklerdin’ biri. Da’stan 1939-1940-jillari ataqli Qurbanbay jirawdan jazip alindi. 1949-jili  baspadan shiqti. Son’ qaraqlpaq, wo’zbek, qazaq, tu’rkmen, tillerinde basildi. Da’stannin’ xaliq su’yiwshiligine iye qunli miyras yekenligin wonin’ woris tilinde u’sh ret basilip shiqqanlig’i jaqsi da’lilleydi. Da’stan shet yellerde de ken’nen belgili.

            “Qirq qiz” da’staninda qaraqalpaq xalqinin’ sirt yel basqinshilarina qarsi azatliq gu’resi, xaliqtin’ a’dil, baxitli turmis ushin umtiliw tilekleri, tuwg’an yelge, jerge degen teren’ patrioztuzmi joqari ko’rkemlik penen su’wretlengen. Da’standa Gu’layim, Sa’rbinaz , WOtbasqan, Arislan siyaqli xaliq batirlarin a’diwlew negizgi orindi iyeleydi. 

            “Qirq qiz” da’stani basqa qaraqalpaq da’stanlari siyaqli belgili ta’riyxiy  waqiyalardin’ negizinde payda bolip, bir neshe da’wirlerdi bastan wo’tkergen. Usi uzaq waqitlardi wo’z ishine alatug’in “Qirq qiz” da’staninin’ yen’ basli belgisi – wonin’ joqari patrioztizm ideyasi menen teren’ xaliqlig’i bolip yesaplanadi.

            Da’stannin’ xaliqligi.   Qanday shig’armada bolmasin, wonin’ xaliqliq sipatin belgileytug’in yen’ basli ko’rsetkish  - wonda miynetkeshler massasi  ushin yen’ a’hmiyetli bolg’an xaliq ta’g’dirine, wonin’ keleshegine baylanisli ha’diyselerdi su’wretlew bolip tabiladi. “Qirq qiz” da’staninda yen’ basli ideya – xaliqliq ideya. Da’stan qaraqalpaq xalqinin’ wo’miri  ushin ku’ta’  a’hmiyetli ma’selelerdi jirlaydi. Dushpanlarg’a qarsi gu’res.Xaliqtin’ tinishliq turmista jasawi ushin yen’ za’ru’rli na’rse desek, usi ideya da’stannin’ tiykarg’i  mazmunin quraydi. Da’standa su’wretlengen Surtaysha ha’m Na’dirshalar xaliqtin’ paraxat turmisin buzip, xaliqti qorlawshilar, Na’dirsha Xorezm xalqina basqinshiliq yetip, wog’an awir sag’irt salsa, Surtaysha Sarkop yelin wayran yetip du’nya toplap, xaliqti qul qilip aydap alip ketedi. Xaliq bunday ha’reketke, basip aliwshliqqa barliq jan-ta’ni menen qarsi. WOlar paraxat turmista, a’dillikte jasawdi tileydi. Xaliq zulimliqtan qutiliwdi tilep: “Atarmeken qaran’g’idan tan’imiz” dep u’mit yetedi. Bul tilek tek Gu’layim ha’m Arislannin’ yeli ushin g’ana yemes, al Surtayshanin’ yelindegi yezilgen xaliqlari ushinda a’hmiyetli. Sonliqtan da Surtayshanin’ yelindegi bir g’arri:

Tayshani joq qilinlar,

Keyinin’izge yeryin,

      Jaqsiliq ko’rip ja’ha’nda,

        Armansiz bolip wo’leyin. –

deydi.

            Soytip, shig’armada xaliqtin’qara ku’shlerge ,paraxat turmis du’ziwden duwpanlarina qarsi gu’resiw ideyasi sa’wlelengen.Xaliq o’zinin’ baxitli turmis tuwrali bul a’rmanin,ishki ha’m sirtqi dushpanlarg’a qarsi gu’reste xaliqtin’ tilegen an’laytug’in yel perzentlerinin umitilmas wobraizlarin do’retiw arqali bergen.

            Xaliqti jawdan qorg’aw,wonin’ keleshegi ushin iygilikli is alip bariw – eposta unamli qaharmanlardin’ azamatliq waziypasi sipatinda ko’zge tu’sedi. WOlar wo’zlerinin’ barliq ha’reketlerinde “xaliq ushin,gunasiz to’gilgen qan,tuwg’an jer ushin” degen su’ren menen ha’reket yetedi. Surtaysha kelip Sarkop yelin bu’lginshilikke duwshar yetkende, yekde joq ha’m bul waqiyadan xabarsiz Gu’layim qulliqta ketken xaliqtin’ tag’dirin woylap qiynalg’an waqti bilay su’wretlenedi:

Qansha ma’rtllik yetse de,

                                                         Ashilmadi qabag’i ,

                                                         Qa’ytkeni menen basina,

Tu’stine ja’ha’n salmag’i.

            Solay yetip, xaliq ta’g’diri ushin qayg’iriw ha’m gu’resiw – epostin’ unamli wobrazlari ushin yen’ sipatli qa’siyet. Gu’layim Sarkoptin’ xalqin jilatpaw ushin is etedi : woni Surtayshaday jaziwg’a bende yetkizbewge ku’sh saladi. Gu’layimnin’ Surtayshag’a atlanisi :

To’gilgen nahaq qan ushin,

Jariqsiz wo’lgen jan ushin,

Dushpannan kekti aliwg’a,

                                                        Qa’ha’rlenip baradi.

dep tolg’aydi.

            Usi atlanisqa baylnisli wo’zinin’ aldina qoyg’an maqseti – xaliqti qulliqtan qautqariw yekenligin Gu’layim da barliq jerde ashiq aytip wotiradi.

                      Qul,gu’n bolg’an xaliqqa.                            Bende bolg’an xalqimdi.

                      Kiyatirmiz talpinip,                                     Ara sho’lde at shawip,

                      Sol qulliqtan qutqarip,                                 Azaptan azat qilmasam,

                      Shig’ariwg’a jariqqa.                                   Nege shiqtim du’nyag’a..

           Xaliq  ta’repinen barliq unamli belgiler menen su’wretlenetug’in Gu’layimdi “xaliq ushin wo’lsem a’rmanim joq” degen ku’shli ideya ruwxlantirip wotiradi.

           WO’zinin’ jekke basinin’ ha’zliginen ululiwma ko’ptin’ ta’g’dirin artiq ko’riw – Gulayimnin’ wobrazin do’retken avtordin’ danishpanlig’inin’ bir ko’rinisi. Gu’layim baslag’an qirq qiz “Surtaysha qolinda ketken xaliq ushin janin wotqa jag’ip” xaliq ushin gu’resiwge ant etedi.

           Xaliq wo’zinin’ namis – arin ayaq astina  bastiriwg’a shidam bere almaydi, namistin’ xorlaniwi xaliq ushin – wo’lim, sonliqtan da ol “wo’limnen – namis ku’shli” degen pikirdi alg’a ilgeriletedi.

           Da’standa tek g’ana Gulayim yemes, al wonin’ sadiq joldaslarinin’ barlig’i da “qarsilasip xaliq ushin wo’lemiz”, dep ant yetedi. Basli qaharmanlardan esaplang’an Sa’rbinaz ,arislan,WOtbasqanlardin’ wobrazlarinda da xaliqtin’ a’diwli ideyasi, shig’armanin’ xaliqliq ta’repi ayqin ko’rinedi. Arislan wo’mirinde jawdan taysalip qaytpag’an, dosqa miyirman sipatinda su’retlenedi. WOni da barlliq waqitta avtor yen’ jaqsi belgiler menen sipatlap beredi. Arislannin’ barliq ku’shi xaliq baxitina jumsalg’an, sonliqtan da xaliq woni hu’rmetlep, jalg’izinday qa’dirleydi. Da’standa Arislannin’: 

Ash waqtinda an’lar awlap asirap,

                                                   Alip shiqtim birazlarin jariqqa, - 

dep aytiwi shinliq.

           Da’standag’i basqa qaharmanlar da (Sa’rbinaz, WOtbasqan, Altinay h.t.b.) joqari xaliqliq belgiler menen su’wretlengen.Dushpan qol astinda waqitsha qulliqta jasag’an da olar yel – xalqin yadinan shig’armaydi, adamshiliq arin saqlawg’a tayar turadi.Surtayshanin’ qolinda tutqi bolg’an

 WOtbasqannin’ha’reketlerinde ma’rtlik penen wo’zinin’ yel – xalqin su’yiwshiliktin’ jarqin u’lgisi berilgen:

                    Qanday xorliq ko’rse de,                                  Na’ma’rtlikti su’ymedi,

                    Ne tu’rli azap berse de,                                    Ketse dag’i gellesi,

                    Da’rtke janip ku’ymedi,                                   Qorqip – u’rkip jawlardan,

                   Ma’rtlik yetti wol qaysar.                                  Jalinip basin iyedi –

dep bunday worinlar ayriqsha yosh penen jirlanadi. Da’standi do’retken xaliq WOtbasqannin’ dushpan qolinda bolsa da, ruwxiy jatqan joqarilig’in maqtanish etedi.

           WOni:

                             Zalimg’a bas iymespen,                Qaytpas menin’ ju’regim,

                             Bolg’ansha pida’ su’yegim,         WO’ytkeni  menin’ doslarim,

                             Surtayshaday qalmaqtan,              Keyinimde bir tilegim. –

degen so’zlerde xaliq  kushi  ku’ta’ ko’rkem tu’rde aship berilgen.

      Da’standag’iqaysi unamli qaharman bolmasain,barlig’i da woqiwshi ta’repinen su’yiwshilik sezimge miyras bolip wotiradi.Unamsiz tiplerge maqtanshaqliq,wo’zimshillik, ta’kabburliq qa’siyet, basqalardi ko’zge ilmewshilik sipatli bolip kese, unamli qaharmanlardin’ moralliq ku’shi eposta birdeyine ayqin su’wretlenip wotiriladi. Xaliq ta’g’dirin woylap qapaliqqa tuskende Gu’layimg’a qarata Sa’rbinaz ko’z jasti ko’l qilg’an menen qamawdag’I xaliqtin’ azat bolmaytug’inlig’in ha’reket, atlanis kerekligin aytadi.

                                          Woi qutqariwg’a jilamaw kerek

                                          Ko’z jasti ko’l qilip bulamaw kerek

                                          Bul islerde qaytpas g’ayrat, batirliq,

                                          Boladi jen’iske tek o’zi tirek.-

degen qatarlarda mine usi joqari moralliq ku’sh su’retlenedi.

     Usilayinsha hareket etken batirliq qiyinshiliq, sawash waqtinda da o’zlerin joytpaydi, sharshap boldirsa da, sharshadim dep aytpaydi. Bunday orinlar da’stanin’ xaliqliq ta’repin aship beriwshi tu’rlerinin’ birinen esaplanadi :

                                       Jawlar qariw salsa da,

                                      Qizlar keyin qaytpaydi.

                                       Boldirsa da maydanda,

                                       Sharshadim dep aytpaydi.

    WO’ytkeni joqarida aytqanimizday-aq bulardi ruwxlandiratin ideya-xaliqtin azatlig’i ham baxiti ushin gures.

    Da’standag’i xaliq batirlig’ina teren’ woptimiz, qiyinshiliqtan qutiliw, baxitli wo’mirge shig’iwg’a iseniwshilik sipatli, bayanlag’an.

    Batirliqqa da eposta xaliq ko’z qarasinan aniqlama beriledi. Batirliq, ma’rtlik tek wo’z basinin’ ha’zin woylap, qara basin qorg’awshiliq yemes:

                                      Jalgiz basin japanda

                                      Japalaqtay saqlaydi.

YElge xizmet yetiwshilik g’ana batirliqtin’ tiykari boliwi kerek :

                                      Ma’rtke ma’rt qosilsa yeldin’ da’wleti.

<<Qara ku’sh degen kimde joq>> - quri qara kush batirliq yemes, sol ku’sh xaliq baxtina jumsaliwi kerek, degen ideya shigarmada bastan-ayaq so’z etiledi. Xaliqtin’ namisi ushin dushpang’a qarsi tura almag’an Gulayimnin’ alti ag’asina dastanda unamsiz sipatlama beriledi. WOlar shermendelik penen wo’ledi, xaliqtin’ g’arg’isina miyras boladi. Gulayim da :

                                      Xalqim jawda baqpag’an

                                      Kerek yemes tuwisqan-

deydi.

    Xaliq ushin wo’z janin pida etiwshiler, wo’z qara basinin’ ra’ha’tinen xaliq baxtin artiq sanawshilar g’ana epostin’ unamli qaharmanlari yetip su’wretlenip, xaliq su’yiwshiligine miyasar boladi. << Batir tek xalqi menen batir, xaliq ushin gu’resse batir>> degen ideya shig’armada u’stemlik yetedi.Gu’layim bul tuwrali wo’zinin’ bir so’zinde:<< Elsiz batir bolmaydi>> deydi.

   Da’stanin’ unamli qaharmanlari barliq waqitta xaliqtin birligi ushin, tinishliq turmis ushingu’res alip baradi. Uristi, basipaliwshiliqti shig’armada birdeyine unamsiz qaharmanlar  Nadirsha menen Surtayshalar baslaydi. Gu’layim Surtayshanin’ yeline barg’an saparinda << YElimdi qaytar ,buzg’an xalqimdi du’zet, uris bolip qan to’gilmesin, urispay-aq qoyayin>> dep usinis yetedi. Gu’layim ha’m basqa unamli qaharmanlardin’ is-hareketin,xaliq,ko’pshilik quwatlaydi. Usi ko’pshiliktin quwatlawi menen wolar ba’rhama jen’iske erisip wotiradi.

    Mine, bul keltirgen misallar << Qiriq qiz>> eposinin’ teren’ xaliqliq shig’arma yekenligin tastiyqlaydi. <<Qiriq qiz>> eposi ma’rtlik, haqiyqatliq, yel qorg’aw, dosliq, paraxatshiliq u’gitlewshi xaliqliq shig’arma.

                                           DA’STANNIN’ QAHARMANLARI  

           Gu’layim. Waqiyanin’ ideyaliq mazmuninin’ tiykarg’i – Gu’layimda ha’m Gu’layim basqarg’an qirq qizda. Gu’layim baslag’an qirq qiz yeldin’ g’a’rezsizligin sirtqi dushpannan qorg’aw, yeldi abadan yetiw, yeldin’ namis – arina hesh kimnin’ qolin tiygizbew,tag’ida sonday jaqsiliq ha’reketlerdin’ jolinda janlarin ayamay is yetedi, bul jolda talay – talay jen’islerge erisedi, oylag’an maqsetlerine jetedi.

           Gu’layimg’a  ha’m wol baslag’an qirq qizdin’ yetken isleri hayal – qizlardi kemsitip qaraytug’in feodalliq ko’z qaraslarg’a qarama – qarsi qoyilg’an turmis fakti boliwi menen de u’lken a’hmiyetke iye

           Bul qirq qizdin’ arasinda ayriqsha ko’z tu’setug’in qizlardin’ sa’rda’ri – Gu’layim.

           Xaliq arasinda taralg’an da’stanlardin’ qaysisinda bolmasin, qatnasatug’in hayal – qizlar -  sol da’stannin’ tiykarg’i qaharmani bolg’an batirlardin’da yamasa ashig’i, yamasa su’yikli yari, sonin’ menen birge turaqli,tilekles,sirlas,qiyin waqitta aqil tawip, ja’rdem ko’rsetetug’in joldaslari sipatinda ko’rsetilse, Gu’layim sol batirlardin’ da, sonday – aq joldaslarinin’da jaqsi qa’siyetlerin wo’z boyinda sin’irgen batir qizdin’ wobrazi bolip k’zge tusedi.

           Gu’layim batir, batir qizlardin’ sa’rdari, tek g’ana batirlarg’a ja’rdem beretug’in joldasi sipatinda yemes, batirliqti wo’zi baslaytug’in qaharman qiz.

           WOl aqilli,sirtqi jawlardin’ topilis yetetug’inlarin tu’sinedi.WOlarg’a yeldin’ yerkin basqilatqisi kelmeydi. WO”z ju’regindegi bul patriotliq  sezimdi batirliq is penen da’lileydi. Jas waqtinan baslap wo’z yelin jawdan qorg’aw maqseti menen qasina qirq qiz jiynap alip, wolardi  jawingerlik iske u’yretedi. Miywali degen jerge qorg’an saldiradi. Gu’layimnin’ jas waqtinan-aq yeldin’ g’amin woylap yetken iygikikli isleri dastanin’ tag’I bir unamli qaharmani- Sarbinazdin’ tilinen jaqsi bayan yetiledi.

         Wol minaday deydi:

Won tog’iz ay miywaliday atawg’a,

Qola menen berik qorg’an saldirdin’

Darwazani shoyin menen quydirip,

Aldin sa’nlep altin menen oydirdin’

Qabarim bar ku’shlerdi topladin’

Alti ay boldi bedewlardi tapladin’

Jiynastirip jaraqlardi jan apa

Nayzalardi qarag’ayg’ a sapladin’

Qorg’an yedtin’ miywalinin’ alabin

Baslap jursen batir, yeldin’ talabin

Tat bastyirmay ku’nde berip qolarg’a

Bablap qoydin’ qilishlatrdin’ qinabin

At jilawin arman- berman su’yretin’

Qilish berip arman-berman sermetin’

Jazatayim jawg’a qalay bariwdi

Jan apa jan u’sh juz won kun uyretin’

           Gu’layim yeldi qorg’awg’a tayinliq ko’riw menen birge, yeldi abadan yetiwge isinde birge alip baradi, Sonliqtan da

<<Qaptalin’a jiynap alip bizlerdi,

Jemis yetin’ qurap jatqan du’zlerdi>>

-deydi wog’an qirq qiz.

           Gu’layim qiz bolip ko’zge tu’se baslg’annan-aq wog’an ashiq jigitler ko’beydi, biraq Gu’layim bolardin hesh qaysisina da kewil bo’lmey, wo’zinin’ iygilikli jumisin dawam yetiriw menen boladi. Al, jigitler , onin’ batirlig’inan batinip so’z aytalmay ju;redi .Da’standa bul:

Gu’layimday suliwi

Ashiq jigitler ko’beydi,

Qorg’anina kire almay

Sirg’alap sirtinan ju’redi –

dep ko’rsetiledi.

           Bul misalda Gu’layimnin’ batirlig’inin’ qanshelli joqari da’rejede ko’terilgenligi, Sa’yeke shunaq, Amanqul, Ashir siyaqli “suwqildag’an suw juqpas, qaqaylardin’ wo’z so’zlerin aytiwg’a da ju’rek ete almag’anlig’i ko’rinedi.

           Gu’layimnin’ hu’jdani taza. WOl joqqo-barg’o isenbeydi, jag’impazliqti, shug’ilshiliqti jek ko’redi . Sonliqtan da wol wo’z joldaslarin jamanlap jaqsi ataqqa iye bolg’isi kelgen Sa’yekenin’ jaman niyetine ilayiq  sazayin beredi, yeki qolin baylap,atina teris mingizip jiberedi.

           Gu’layimnin’ jani qiynaladi, xaliq basina qayg’i tu’sse,Gu’layimnnin’ “ko’zinin’ aldi qarawtip, to’besin qara bult qaplaydi”. Biraq bunday jag’dayda Gu’layim dag’darisqa tu’speydi, xaliqtin’ janin qiynag’an jarani jaziw ushin, xaliqti qayg’ig’a salg’an ha’diyseni joq yetip, xaliqtin’ kewlin shad yetiw ushin u’mit penen, isenim menen, jigger menen iske kirisedi.Xaliqtin’ baxitsizlig’ina sebepshi bolg’an jaziw adamlardi. Surtaysha uqsag’an zulimlardi joq yetiw ushin belin buwip gu’reske shig’adi. Gureste yerlik ko’rsetip, basqalardi izine yertedi, gu’restin’ barliq barisin aqilli ha’m batirlig’i menen wo’zi basqaradi.

           Gu’layimnin’ yen’ birinshi adamgershilik minneti, azamatliq waziypasi usilardan ibarat.

           WOyin ku’lki, muhabat Gu’layim ushin usilardi worinlaw na’tiyjesinde shig’atug’in na’rse. WOnin’ wo’zinin’ shin ashig’i bolg’an Arislang’a Surtayshanin’ yeline atlanip baratirg’an:

Ras menin’ sag’an ashiq bolg’anim

    Sag’inip –sarg’ayip gu’ldey solg’anim

Ha’zir mag’an kerek yemes ashiqliq

         Dushpannan wo’sh aliw talap qilg’anim –

dep aytiwi joqaridagilardin’ da’lili.

           Gu’layim batirlardin’ ilayiqli basshisi, wol basina tu’sken ha’r qanday qiyinshiliqqa shidaydi, qiyinshilig’inin’ qulli bolip qalmaydi, wo’zinin’ de, joldaslarinin’ da ruwxin tu’sirmeydi,wolar menen woylasip qiyinshiliqti jen’iwge atlanadi. Misali: YElin Surtaysha shawip alip ketkendegi Gu’layimnin’ jag’dayi da’standa: 

              “Sir bermedi qizlarg’a,                                     Bulkildeydi tamag’i

                Sondadag’i suliwdin’,                                   Qansha ma’rtlik yetse de,

               Qayg’i menen qan jutip,                                 Ashilmaydi qabag’i…”-

dep su’wretlenedi.

           Biraq Gu’layim ha’m wolar baslag’an qirq qiz:

Silap-siypap tulpardi,

Altin yerin saladi

Nayzasin uslap qolina

Atqa irg’ip minedi.

           WOlar ushin yeldi jawdin’ qolina berip ,zalimnin’ aldinada bas iygennen go’re, qarsilasip, xaliq ushin wo’lgen artiq.

           Gu’layim – ma’rt, wol urisqanda batirliqtin’ barliq satanatin saqlap urisadi, biygu’na xaliqtin’ qanin to’kkisi kelmeydi, jasirin turde jawg’a shappaydi, wo’z ku’shine, a’dilliginin’ jen’isine isenedi. Bedew at minip sawitti bir tu’ymeden ilip, qolina qural alip, xaliq azatlig’i ushin gu’reske basin baylag’an batir qiz “uriday kiriw qalag’a, Surtayshag’a miyssar” – dep qaraydi. “batir bolg’an adam wo’z ku’shin , xaliqtin’ mapi ushin jumsasin” degen pikirdi alg’a qoyadi.

           Gulayim urista udayi yerliktin’u’lgisin ko’rsetip, janin ayamay ayqasqa tu’sedi, wonda ku’sh te, yerlik te ,ju’rek te, shiqqanliqta bar. Usilardin’ arqasinda wol woyda joq jerde jolinan shiqqan Surtayshanin’ a’skerin bir ku’nde jen’edi. Surtayshani gu’reste jig’adi. Na’dirshani attan awdaradi.

           Xaliq Gu’layimdi janinday jaqsi ko’redi, woni wo’zleri ushin qorg’an dep qaraydi. Bul Sarkoplilardin’ Gu’layimg’a aytqan to’mendegi so’zlerde ju’da’ ayqin bayan yetilgen:

  “Jas bolsan’ da shirag’im

Toli ko’pke bas yedin’

Usi turg’an Sarkoptin’

Isenishi sen yedin’

Su’yenishi sen edin’

           Gulayim haqiyqatinda da, xaliqtin’ bul isenimin aqlaydi.

“Wayran qildi Surtayshaday zalim xan,

     Atar ma yeken qaran’g’idan tan’imiz?” –

dep zalim xannin’ qolinda bende bolip, sarg’ayg’an xaliqtin’ atqan tan’i – Gulayim boladi, wol xaliqti bendelikten qutqaradi, xaliqtin’ basina qaran’g’iliq salg’an jawdi tas – talqan yetip qiyratadi.

           Gu’layimg’a adamgershilikke siymaytug’in tar turpayi pikirlerdin’ barlig’i da jat, wol bu’lingen, bo’lingen eldi biriktiriwdin’, xaliqlar doslig’in boldiriwdin’ ta’repdari.

           Gulayim menen Xorezim jigiti Arislan arasindag’I muhabbat wolardin’ yeki yeldin’ dushpanlarina qarsi birge gu’resiwi, Surtayshanin’ yelindegi adamlarg’a Gulayimnin’ adamgershilik ko’z qarasi, to’rt yel wa’killerinin’ basin qurap, Xorezimdi basqartiwi, bul aytqanimizdin’ ayqin ko’rinisi bolip xizmet yetedi.

           Gulayimnin’ xaliq arasinda abirayg’a, dan’qqa iye boliwi xaliqtin’ woni quwatlawinin’ da ha’m wonin’ jen’iske jetiwinin’de u’lken bir tiykari usinda.

           Uliwma alg’anda, Gu’layim wo’z wo’mirinin’, kushin batirlig’in xaliq ma’pi, xaliq yerkinligi ushin jumsadi, xaliq jawina qarsi ayanbay gu’resti , sonliqtan da, wol xaliqtin’ ko’pshiligi ta’repinen “Gu’layimjan, uzaq bolg’ay wo’mirin “- degen alg’isti aliwg’a miyassar boldi.Haqiyqatinda da, Gu’layim usag’an yeldin’ a’diwli yerleri wolshewsiz womirge,woshpes dan’qqa iye.

           Sarbinaz ha’m qirq qiz. Wozinin’ barliq qasiyetleri menen qirq qizdin’ ishinen ayrimlanip, ko’zge tu’setug’in-Sarbinaz

           Sarbinaz-Gulayimnin’ aqilgoyi spatinda ko’zge tu’sip shidamliliqti, aqililiqti, qayg’ini aqilg’a jen’dire biliwshilikti wo’z moyina sin’dirip, Gu’layimday batir qizdin’ ilayiqli joldasi boladi.

           Gu’layim wo’zinin’ yetken islerinde mudami Sarbinazg’a su’yenedi, wonnan aqil sorap wotiradi. Sarbinaz dastanin’ bastan ayag’ina shekem qirq qizdin soyleytug’in tili yelshesi xizmetin atqaradi.

           Wol bazi bir worinlarda Gulayimnin’ wo’zinen de aqili bolip ko’rinedi. Ha’tteki Gulayim woni << Aqilim>> dep ataydi. Wonin’ Gulayimg’a aytqan:

<<Aqil alsan’ apa yendi jilama,

Biy worinsiz ko’zdin jasin bulama

Neshe jilar ko’z jasti ko’l qilsan’da

Qamawdag’I xalqin azat bolama >>

Degen to’rt qatar  qosiqtan ibarat so’zinin’ ishinde qansheli aqilliliqtin’ qaytpas batirliqtin’ nishani ko’rinetug’unlig’in tu’siniw qiyin yemes.Sarbinaz xaliq ushin qanday isten bolsa da bas tartpaydi ha’m wo’zinin’ uqiplilig’i, boyina pitken erliginin’ arqasinda worinlap wotiradi. Wol bargan jerinde dosina –quwat, dushpanina –aybat boladi.

           Surtayshanin’ qalasindag’i yerlikleri.WOtbasqanda wo’ltirgen dawdi wo’ltiriwi. Surtayshag’a aytqan so’zleri, Sarbinazdin’ asqan yerliginen , uqiplilig’inan, ku’shliliginen guwaliq beredi. Sarbinazdag’I bul qasiyetlerdin’ barlig’I da yelge bolg’an sheksiz muxabbatinan kelip shiqan . wolo yelin shin suyedi , yelin wo’zinin’ tiregi dep biledi, yelge arqa  su’yeydi wo’mirinin’ quwanishin yeldin’ yerkin dep tu’sinedi.yeldin’ basina  tusken ku’n qabirg’asin qaystiradi. Wonin’ Surtaysha tareoinen shabilip ketken yelin ko’rip:

“Qayg’i menen qarayip,

Qayisti ma bellerim,

Baylandi ma so’ylemey,

Sayrap turg’an tillerim,

Qursawli qara narshalar,

Qalin’ qarg’a sho’ktinbe,

Ma’ka’n yetken jaylarim,

Oynap ku’lgen  saylarim

dep aytqan so’zinin’ tiykari da el- xaliqqa bolg’an teren’ muhabbatqa baylanisadi.

     Qiriq qizdin’ qaysisin alsaq ta, Gu’layim ta’repinen islengen jaqsi islerdin’ barlig’ina da qatnasip, yeldin’ baxitina wo’z u’leslerin qosqan qizlar. Wolardin’ barlig’i  da :

Jen’ tu’rinip beldi bekkem buwamiz,

Ketken kekti wo’le-wo’lgenshe quwamiz.

Sawashlarda yeldin’ arin almasaq,

Adam bolip nege nadan tuwamiz. –

degen  jalinli so’zdin’ yerlik anttin’ iyesi. Barlig’i usi bekkem ant boyinsha is alip barip, wo’z janlarin yelge bag’ishlag’an yerler. Bulardin’ yetken isleri yerliktin’ u’lgisi, wolardin’ aytqan so’zleri tap bu’gingi ku’nde de u’lken ku’sh penen yestiledi.

     Arislannin’ qarindasi Altinay da alg’an bag’itinan qaytpawshilig’i menen, zulimliqqa qarsi wo’shpenliligi menen, shidamlilig’i menen, ar-namislilig’i menen, zalim xanlarg’a qarsi gu’resshen’lik ruwxi menen qirq qizdin’ qatarinan worin ala aladi.

     Arislan. Bul – Xorezmnin’ jigiti. Buni Gu’layim menen ushirasqanda wo’zi bilayinsha bayan yetedi.:

     Arman menen sarg’aydi bul aq ju’zim,

     Buziq yemes tuwri yedi negizim,

     Arman menen wo’tken jili ayrldim.

     Tuwip-wo’sken yelim yedi Xorezm.

 

     Bul jerde Arislan “negizi duris” dep wo’zinin’ xaliqtin’ azatlig’i ushin, xaliqti xorlawshi xanlarg’a qarsi taysalmay gu’reskenligin, ju’rek hu’jdanin taza uslap jirtqish xanlardin’ jaramsaqlanbag’anlig’in wo’z basinin’ g’ami ushin wolarg’a bas iymegenliginaytadi. Gu’layim siyaqli batir qizdin’ woni su’yiwi de usidan. Gu’layim woni yerligi, wo’zi menen bir pikirde yekenligi, ar-namislilig’i ha’m xaliq ushin xizmet yetetug’inlig’i ushin su’yedi. Arislan basqinshilardan, zalim xanlardan xaliqti qorg’ap, a’dillik penen yel basqariwdi quwatlaytug’in batir.

     Arislan menen Gu’layim yekewinin’ arasindag’i muhabbat, wolardin’ jawg’a qarsi birge gu’resi xaliqlar arasindag’i dosliqti ku’sheytip, birge ku’sh qosip, jawg’a qarsi gu’resiwdin’ nishani sipatinda da u’lken a’hmiyetke iye.