Qaraqalpaqtin’
batir uli YERNAZAR ALAKO’Z
Jildan – jilg’a jetispewshilik ku’sheygen,
xaliqtin’ awhali jaman bolg’an, al Xiywa xani xaliqtan saliq jiynawdi ko’beyte bergen
Yernazar Alako’z yel arasina saliq
jiynawg’a kelgen Xiywanin’ adamlarinin’ qolinan jiynag’an salig’in tartip alip
xaliqqa tarqatip, al wo’zlerin quwip jiberedi yeken. Sonin’ ushin da Yernazar
Alako’zdi Xiywa xani 5 jilg’a deyin zindang’a qamap qoyadi.
Yernazar xaliqqa “saliq to’lemen’, xan
sizlerge hesh na’rse isley almaydi”,- degen. Xiywadan kelgennen keyin Yernazar
Alako’z qaraqalpaqlardin’ barliq biylerin jiynap alip, barlig’i bolip 60 biy
xang’a qarsi shig’amiz dep wa’delesken. Ant ushin bir almani 60 qa bo’lip jegen. Sonda Yernazar Alako’z
qaraqalpaqlardi Xiywa xaninan ayirip alip, wo’z aldina xanliq, wo’z aldina
ma’mleket du’zgisi kelgen edi. Qaraqalpaqlar ko’p zamanlardan berli qazaq,
wo’zbek, tu’rkmenler menen dos ha’m qon’si bolip jasap kiyatr. Yernazar
Alako’z de tazadan xan yetip qazaqlardin’
arasinan Zarliq xan degen to’reni saylaydi, al Yernazar Alako’zdin’ wo’zi
Zarliq xannin’ qusbegisi boldi.
Ko’teriliske keneges uruwinan Bala –
Yernazar, aq man’g’it Yernazar Palwan biy, qipshaq Aliwshi Qutlibaev, mu’yten
Qutlimurat ha’m basqalar da qatnasip, ko’terilistin’ basinda bolg’an. Biraq
ishinen Bala – Yernazar menen Sayipnazar biyler Xiywa xanina, hu’kimetine qarsi
gu’reste aqirina shekem barmadi.
Bul ko’terilis haqqinda yesitken Xiywa
xanin’ a’skerlerinin’ arasindag’i barliq
qaraqalpaq jigitleri yeldegi
jag’daydi yesitip, qaytip keledi ha’m gu’rese qosiladi. Ko’terilisti basiwg’a
jibergen Xiywa a’skerleri awillardi talaydi. Ko’terilisshilerge tu’rkmenler
qosiladi, ko’p uzamay Xojelini qolg’a aladi. Yendi ko’teriliske qon’si qazaq,
aralli wo’zbekler de qosilip birigedi.
Ko’terilisti bastiriwg’a tayarliq ko’rip
atirg’an Xiywa xani Qutlimurat ag’asi Muxammedniyaz ta’repinen tu’rkmenlerdin’
ja’rdemi menen wo’ltiriledi. Biraq, Xiywadan tu’rkmenler quwilip Muxammed Raxim
xannin’ balasi Seyid Muxammed Xiwada wo’zin xan dep ja’riyalaydi. Wol
xanliqtag’i ko’terilislerdi bastiriw
ushin ko’terilisshilerdin’ arasina jansizlar jiberedi, wo’zinin’ ta’repine
wo’tkenlerdi marapatlap, u’lken
sawg’alar beredi. Usinday jol menen wol Bala – Yernazar menen Sayipnazar
biylerdi de wo’zine qaratip aladi. Tu’rkmenlerdin’ bir bo’legin wo’zine
a’skeriy xizmetke aladi. Aradan ko’p wo’tpey Xojelide ko’terilisshilerge qatti
soqqi beredi.
Bala – Yernazar menen Sayipnazar biyler
arqali Xiywa xani ta’repine basqa da birneshe qaraqlpaq biyleri wo’tip, ko’terilisshiler
arasinda alawiz payda yetedi.
Bala Yernazar Zarliq xandi xaliq penen
tanistiriw kerek dep aldap isendirip, wo’zi menen birge alip ketedi. Biraq woni
Xiywa xanina aparip berdi. Seyid Muxammed xan Zarliqti masqaralap, qorlap
darg’a asip wo’ltiredi.
Wo’zinin’ ta’repdarlari menen Yernazar
Alako’z gu’resti aqirina deyin apariwg’a bel baylaydi. Bul tuwrali Berdaq
babamiz:
Qalg’anlardi
jiynap aldi,
Izim jolg’a qala saldi,
Tag’dirge
ta’wekel qildi,
Ma’rt
tuwilg’an Yernazar biy,- dep jazg’an.
Wolar da’slep “Qirg’i qalada”, son’ Aral
ten’izinin’ jag’asina Qazaqda’ryanin’ quyar jerine qorg’an saladi. Qorg’an
son’”Yernazarqala” dep atalip ketedi. Qorg’andi aliw ju’da qiyin bolg’an.
Sonliqtan Xiywanin’ Jasawil basi qorg’annin’ ishine Ja’leke ha’m Shon’qi degen
jansizlardi jiberedi. Shon’qi Yernazar Alako’zdi awir jaradar qiladi, Yernazar
Alako’z u’yine jetip wo’ledi. Xiywalilar qorg’ang’a bastirip kirip,
Yernazardin’ basin kesip aladi, al denesin xaliq qorg’aninin’ tu’slik ta’repine
jerleydi. Yernazardin’ ag’asi Iskender menen balasi Xojeke Xiywada darg’a
asiladi.
Ko’terilis bastirilg’annan keyin,
ko’terilistin’ basqa qatnasiwshilari kimi qazaqlardin’ ishine, kimi
tu’rkmenlerdin’ ishine qaship arman qaladi.
Yernazardin’ anasi Qumardi da xan aq u’yli yetip Xiywada
saqlaydi, ko’p sinqlardan wo’tkeredi. Ba’rine shidam Bergen Yernazardin’ anasin
ko’rgen xan: “Yernazardin’ batir bolg’aninin’ sebebi anasi batir yeken”- degen
yeken.
Yernazar Alako’z basshiliq yetken bul ko’terilis
Xiywa xanlarinin’ awir yeziwshiliginin’ na’tiyjesinen kelip shiqqan yedi. Xaliqtin’ awir jag’dayi, asharshiliq,
xanliqta bolip turg’an yekenin tinimsiz uris, ja’njeller xaliqti shidamasliq
jag’dayg’a, azatliq ushin gu’reske alip keldi.
Ko’terilis na’tiyjesinen xalqimiz az da
bolsa o’z xanlig’ina iye bolip turdi. Ko’terilisti basinan aqirina deyin
Yernazar Alako’z basqarip bardi. Wol ha’zirgi ku’nge deyin o’z qaharmanlig’i,
batirlig’i, a’dilligi menen, wa’desinde turatug’in bir so’zli ma’rt insannin’ u’lgisi
bolip kiyatr. Wol xalqina kerek adam yedi. Sonin’ usin da Berdaq babamiz:
Go’rug’li bektey er edi,
Qatarda qosa nan edi,
Toli jurtqa da’rkar yedi,
Sheyit wo’lgen “Yernazar Biy”,- degen
