Qaraqalpaq xalqinin’ milliy miyraslari

   Qaraqalpaq xalqinin’ milliy miyraslari
Qaraqalpaq xaliq qol wo’nerinin’ rawajlaniw tariyxi wog’ada uzaq a’sirlerdi qamtiydi. Sog’an ilayiqli, alis zamanlardan beri Worta Aziya ha’m Shig’is Yevropada jasap kelgen qaraqalpaq xalqi du’nya ma’deniyatinda wo’zinin’ belgili u’lesin qosti. Qaraqalpaq ko’rkem – wo’neri ha’m ma’deniyatinda yertedegi Qan’li, son’g’i Xorezm ma’mleketi ja’ne Da’shti  Qipshaq saltanati da’wirinen tisqari, Worayliq Aziya, Qubla Sibir, Yedil – Jayiq boylari, Arqa Kavkaz, Shig’is Yevropa. Jaqin Shig’is xaliqlari menen a’yyemnen kiyatirg’an ha’r tu’rli qatnasiqlardin’ izi saqlang’an. Yeski waqitlarda Aral jag’alari arqali bir neshe ma’rte Shig’istan Batisqa qaray xaliqlardin’ g’alaba tu’rde ko’ship wo’tiwi bolg’an.
   Aral alabinin’ Ulli Jipek jolinin’ u’stinde bolg’ani ma’deniy baylanislardi ja’ne de rawajlandirg’an. Professor S.P.Tolstov qaraqalpaq xalqinin’ wotriqli turmis keshiriwi ha’m ko’ship – qonip jasawi arqali da wo’zinin’ etnikaliq ja’ne ma’deniy miyraslarinin’ quramin jan’alap wotirg’anin tastiyqlaydi. Xa’zirgi ku’nge deyin saqlanip kelgen qa’diryatlardi na’zerde tutsaq, so’z basinda ko’rsetilip wo’tilgen geografiyaliq ken’islikte wog’ada yertede ha’m worta a’sirlerde jasag’an xaliqlar menen qaraqalpaqlardin’ wo’z ara qarim – qatnaslardi kusheytip, tariyxqa wo’z tan’basin qaldirg’anin aniqlaymiz.
   Usinin’ menen birge, qaraqalpaq xalqinin’ ma’deniyati ha’m ko’rkem wo’neri wo’zinin’ basqa xaliqlarda ta’kirarlanbaytug’in tiykarg’i ayirmashiliqlari menen ajralip turadi. Wol wo’zgeshelikler xaliqtin’ a’yyemnen kiyatirg’an negizi u’lgilerinin’ saqlaniwi, ja’ne sirtqi ha’m ishki ekonomikaliq, ma’deniy estetikaliq, diniy ha’m t.b. ta’sirlerdin’ sebebinen bir qansha wo’zgerislerge ushirap wotiriwi, rawajlaniwi tiykarinda qa’liplesken.
A’sirese, qaraqalpaq xaliq qol wo’nerinin’ misalinda wol aniq ko’rinedi. Qol wo’neri xaliqtin’ ku’ndelikli turmisi menen tig’iz baylanista rawajlanadi. Wonin’ negizi turleri ko’binshe toy merekede kiyetug’in nag’isli sa’nli kiyimler, xasil metalldan islengen zergerlik buyimlar, u’y u’skeneleri menen da’skeleri, a’sbap – a’njamlar, qural – jaraq ha’m basqa da. Qaraqalpaq qol wo’neri doretpelerin islewge ko’binese jergilikli materyallar: ju’n, paxta, ag’ash, su’yek, jipek, ha’m shetten alip kelingen ha’r qiyli materyallar menen hasil taslar(altin, almas, aqiq, lag’il, gu’mis, ga’wha’r, mis, merwert, periwza, ku’ntin, hinji, marjan ha’m t.b.) qollanilg’an. Qol wo’neri shig’armalari zergershilik, ag’ashqa nag’is woyiw (woymakerlik), toqimashiliq,
gilemshilik, teriden buyimlar islew, su’yekke nag’is woyiw, ta’rizli wo’nermentshilik tu’rlerinen
ibarat.
   Misgershilik buyimlarinin’ birparalari (misali: samawrin, qumg’an, ha’m t.b.) sirtqi tu’ri ayriqsha bezelgen halda ko’rkemlep islengen boladi. Biraq, bazi bir mis, temir, ag’ash buyimlardin’ birazi tek turmistag’i waziypasina iykemlesip, ko’rkemlik – estetikaliq sipatlarg’a iye bolmaydi. Geypara qa’diryatlar ko’rkem wo’ner do’retpesi menen turmis buyiminin’ aralig’inda ju’redi. Misali: gu’lmiyiqli at arbalar, suw quyatug’in mis dun’ler, besik, adaq arba, tu’bek, ibiriq, pazna,  qazan, ag’ash tabaq – qasiqlar, shig’iriq, shariq. 
Qaraqalpaq qol wo’nerin izertlewge arnalg’an ilimiy miynetler jaqing’a deyin az bolip keldi. A.E.Felkerzamnin’ 1915 – jili shiqqan kitabinda («Старинные ковры Средней Азии»), S.M.Dudinnin’ 1928 – jili shikkan izzertlewinde («Ковровые изделия Средней Азии») joqari  qaraqalpaqlardin’ gilemshilik wo’neri so’z yetilgen. Al, Xorezm xaliq do’retiwshiligi 30 – jillari  A.S.Melkov, A.S.Morozova, S.P.Tolstovlar ta’repinen izertlene basladi. Tiykarinan bul ma’sele,  Worisyat Ilimler Akademiyasinin’ Etnografiya instituti sho’lkemlestirgen ekspediciya menen  Qaraqalpaqstang’a kelgen T.A.Jdanko ta’repinen tun’g’ish ma’rte ken’ tu’rde izertlengen.  T.Jdanko qaraqalpaq qol wo’nerinin’ izertleniw tariyxina sholiw jasay wotirip wonin’ basli tu’rlerin xaliq turmisi menen baylanista qarastiradi. 
   Sol tiykarinda qaraqalpaq nag’islarinin’, bezekli buyimlarinin’ kiyimlerinin’ kelip shig’iwi, wo’zgesheligi ha’m basqa xaliqlar menen baylanisi tuwrali itibarli pikirler bildirdi. Al son’, Xorezm ekspediciyasinin’ suwretshisi bolip kelgen ma’skewli I.V.Sovitskiy sonin’ Qaraqalpaqstanda turaqli islewge qalip, 1959 jildan baslap xaliq wo’neri u’lgilerin ilim izertlew institutinin’ ilimiy xizmetkeri sipatinda jiynay basladi.